خط‌مشی گذاری عمومی
بخش دوم
از تجزیه و تحلیل خط‌مشی چه می‌توان آموخت؟
جهت دانلود این مقاله کلیک کنید
از تجزیه و تحلیل خط‌مشی چه می‌توان آموخت؟
نخست ما می‌توانیم یاد بگیریم که دولت‌ها در مورد رفاه، دفاع، آموزش حقوق شهروندی، سلامت، محیط زیست، مالیات و غیره چه کارهایی انجام می‌دهند. اطلاعات پایه‌ای مبتنی بر واقعیت در مورد خط مشی ملی بخشی جدانشدنی از آموزش‌های مربوطه هستند.
دوم اینکه، ما می‌توانیم در مورد علت‌ها و یا عوامل تعیین‌کننده خط مشی عمومی تحقیق کنیم. ممکن است ما در مورد اثرات نهادها، فرآیندها و رفتارهای سیاسی بر خط‌مشی‌های عمومی تحقیق کنیم. به زبان علمی، وقتی ما در مورد علت‌های خط‌مشی عمومی تحقیق می‌کنیم، خط‌مشی‌ها متغیر وابسته و عوامل تعیین‌کننده فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متغیرهای مستقل هستند.
سوم اینکه، می‌توانیم در مورد عواقب یا اثرات خط‌مشی عمومی تحقیق کنیم. آموختن در باب عواقب خط‌مشی عمومی اغلب به عنوان ارزیابی خط‌مشی مطرح می‌شود. وقتی ما عواقب خط‌مشی عمومی را مطالعه می‌کنیم، خط‌مشی‌ها متغیر مستقل و تأثیرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آنها متغیرهای وابسته هستند.
انواع خط‌مشی عمومی
بررسی ماهیت رژیم سیاسی یکی از راه‌های شناخت فرآیند خط‌مشی‌گذاری است. خط‌مشی‌های عمومی بر اساس ماهیت نظام سیاسی و پیوند آن با جامعه متفاوت هستند. با وجود این طبقه‌بندی انواع رژیم ها فقط نقطه شروع تحلیل خط‌مشی‌گذاری عمومی است.
جهت‌گیری دیگر، جستجو برای یافتن متغیرهای علی در خط‌مشی‌گذاری عمومی یا جستجو برای مواردی است که تعیین‌کننده خط‌مشی محسوب می‌شوند. این مطالعات عمدتاً تجربی هستند و جهت‌گیری کمّی دارند.
محور بحث برخی دیگر از نوشته‌ها نیز محتوای خط‌مشی است. لوئی[1] معتقد است ماهیت مشکل راه‌حل‌های پیشنهادی، اغلب مشخص‌کننده چگونگی توجه نظام سیاسی به آن است. «خط‌مشی می‌تواند تعیین‌کننده سیاست باشد.» در چهارمین رویکرد بر تأثیر یا پیامدهای خط‌مشی تأکید شده است. این رویکرد تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم خط‌مشی را ارزیابی می‌کند و غالباً هم عوامل علی و هم ماهیت ابزار موجود و در دسترس دولت‌ها را نادیده می‌گیرد. طرفداران این رویکرد بر تحلیل‌های کمی پیوندهای موجود میان برنامه‌های خاص دولتی تکیه می‌کنند.
گونه‌شناسی‌ها و طبقه‌بندی‌های متعددی در زمینه انواع خط‌مشی‌ها وجود دارد. یکی از متداول‌ترین طبقه‌بندی انواع خط‌مشی به قوای سه‌گانه هیئت حاکم مربوط می‌شود:
ü خط‌مشی‌های قضایی[2] که به وسیله قوه قضاییه و دادگاه‌ها اتخاذ و تدوین می‌شود. مانند دستورالعمل‌های قضایی و یا آرای دیوان عالی کشور.
ü خط‌مشی‌های اجرایی[3] که به وسیله سازمان‌ها و دستگاه‌های قوه مجریه تهیه و تنظیم می‌شود، نظیر آیین‌نامه‌ها، تصویب‌نامه‌ها و بخشنامه‌های وزارت‌خانه‌ها یا هیئت دولت.
ü خط‌مشی‌های تقنینی[4] که به وسیله نمایندگان مجلس قانونگذاری از طریق ارائه طرح‌ها یا لوایح قانونی مطرح و تصویب می‌شوند مانند قوانین موضوعه.
برای تبیین فعالیت‌های خط‌مشی عمومی یک تقسیم‌بندی دیگر نیز ارائه شده است:
الف) خط‌مشی انضباطی بازدارنده[5]: قوانین موضوعه جزایی برای حل مشکلات عمومی از انواع بارز خط‌مشی انضباطی است. به طور کلی این قوانین فعالیت‌ها و اعمال شهروندان را در سطح جامعه تنظیم می‌نماید. ضوابط انضباطی ـ بازدارنده در زمینه‌های مختلف نظیر بازرگانی، ثبت نرخ‌ها، بهداشت و دیگر مسائل اجتماعی برای رفع مشکلات و نیازهای مردم مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ب) خط‌مشی توزیعی[6]: نحوه استفاده از کالاها و خدمات را برای بخش‌های معینی از جامعه روشن می‌سازد. از مهمترین زمینه‌های کاربرد خط‌مشی توزیعی، بهداشت و رفاه عمومی است. خط‌مشی توزیعی، امکانات مالی را در اختیار قشرهایی از مردم که دارای شرایط ویژه هستند قرار می‌دهد.
ج) خط‌مشی توزیع مجدد[7]: هدف این نوع خط‌مشی‌ها توزیع مجدد امکانات و منابع در جامعه است، مانند مالیات تصاعدی. برای افرادی که از سطح درآمد بالایی برخوردارند و از محل این نوع درآمدها، برنامه‌های رفاه و تأمین اجتماعی تهیه و تنظیم می‌شود.
د) خط‌مشی‌های عمومی قانونی ـ سیاسی: مانند نحوه انتخاب نمایندگان.
یک تقسیم‌بندی دیگر خط‌مشی‌ها را به سه نوع فراگیر، هادی و عمومی طبقه‌بندی نموده است؛
ü خط‌مشی فراگیر[8] یا ابر خط‌مشی، جنبه فراگیرتری نسبت به دیگر خط‌مشی‌ها داشته و از همه کلی‌تر است. خط‌مشی‌های فراگیر حاوی پیش‌فرض‌ها، معیارها، الگوها و رهنمودهایی است که خط‌مشی‌های عمومی باید از آن تبعیت کند. خط‌مشی فراگیر آئینه تمام نمایی از ایدئولوژی، ارزش‌ها، شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در یک جامعه خاص می‌باشند.
ü خط‌مشی هادی یا راهنما نحوه خط‌مشی‌گذاری را در زمینه‌های دیگر ترسیم می‌نماید. خط‌مشی هادی[9] با دیدی کلان نسبت به مسائل و مشکلات، آنها را تجزیه و تحلیل نموده و چارچوبی اساسی و مفید را برای تهیه و تنظیم خط‌مشی‌های فرعی و خرد فراهم می‌سازد. خط‌مشی‌های هادی به تصمیم‌گیرندگان اطلاعات کافی ارائه می‌دهد و با توجه به فضای فرهنگی و اجتماعی آنان را با فرهنگ خط‌مشی گذاری و نحوه مطلوب تعیین خط‌مشی آشنا می‌کنند. در این نوع خط‌مشی، نحوه خط‌مشی‌گذاری از نظر امکانات فنی و تکنیکی و سایر عوامل مؤثر نیز، بررسی و تشریح می‌شود. به کمک خط‌مشی‌های راهنما می‌توان شیوه‌های مناسب خط‌مشی‌گذاری را در وضعیت‌های مختلف شناسایی و از خطا و مخاطراتی که در سر راه خط‌مشی‌گذار وجود دارد خود را در امان داشت.
برای طراحی و تنظیم خط‌مشی‌های راهنما یا هادی، باید ابتدا ارزش‌های حاکم بر جامعه و نظام سیاسی کشور را شناخت و اولویت‌های آنها را معین کرد، سپس امکانات، منابع و ظرفیت‌های واقعی موجود در جامعه را شناسایی نموده محدودیت‌ها، مسائل و مشکلات جامعه را نیز در نظر گرفت و سپس پایه‌های خط‌مشی هادی را بر نتایج حاصل از این بررسی استوار نمود.
[1]. Lowi
[2]. Judicial policies
[3]. Executive Policies
[4]. Legislative Policies
[5]. Regulatory Policy
[6]. Distributive Policy
[7]. Redistributive Policy
[8]. Mega Policy
[9]. Meta Policy
