بررسی شهر هوشمند و توریسم هوشمند در دبی

مقدمه

سامانه‌های هوشمند قابلیت گسترش و استفاده از اطلاعات را برای پاسخگویی به نیازهای کاربران فراهم می‌کنند، به‌عنوان یک مفهوم در مدیریت سازمان‌ها و سامانه‌های کلان در کل ظاهر می‌شود. مفهوم «هوشمند» که از سامانه‌های یکپارچه و فرآیندهایی برای یافتن راه‌حل استفاده می‌کند، می‌تواند از یک محصول /خدمات در سطح میکرو، به یک شهر /کشور در سطح کلان گسترش داده شود. بدین ترتیب یک شهر هوشمند یک جامعه است که در آن شهروندان، شرکت‌های تجاری، مؤسسات آموزشی و سازمان‌های شهری برای دستیابی به یکپارچگی و کارایی سیستم، مشارکت شهروندان و بهبود کیفیت زندگی به‌طور مستمر با یکدیگر همکاری می‌کنند (۱).

نیروتی و همکارانش (۲) شهر هوشمند را به‌عنوان یک اکوسیستم تعریف کرده‌اند که تا حد زیادی از طریق استفاده مؤثر از فناوری باهدف بهبود کیفیت زندگی شهروندان از طریق سیستم و خدمات یکپارچه کارآمد به‌دست‌آمده است.

درزمینهٔ گردشگری، مقصدهای هوشمند یک شهر را برای توریست‌ها سرگرم‌کننده‌تر، جذاب‌تر و راحت‌تر می‌کند (۳). ادبیات تحقیق نشان می‌دهد استفاده از داده‌ها، کنترل و هماهنگی و فناوری (پروتکل‌ها، فرآیندها و زیرساخت‌ها) پیشگامانی برای ایجاد بهره‌وری بالاتر، پایداری، توسعه اقتصادی و افزایش کیفیت زندگی برای افرادی که در شهر زندگی می‌کنند شده است. (۴). بیشتر مقاصدی که درصدد توسعه منابع برای ساخت شهر هوشمند هستند توریسم هوشمند را نیز به‌عنوان جز جدایی‌ناپذیر سامانه‌ها و فرآیندها در برمی‌گیرد. یکی از مناطقی که درزمینهٔ شهر هوشمند در خاورمیانه خوب عمل کرده است دبی است.

دبی یک شهر بزرگ در منطقه خاورمیانه است که ازلحاظ رشد اقتصادی و توریسم در جایگاه خوبی قرار دارد. رشد این کشور در دو دهه گذشته، به‌خصوص ازنظر زیرساختی، آن را نه‌تنها برای کشورهای درحال‌توسعه بلکه برای کشورهای توسعه‌یافته نیز به‌عنوان یک معیار و الگو قرار داده است.

این میزان از رشد در این کشور بر توسعه گردشگری نیز تأثیر گذاشته است. در سال ۲۰۱۶، تعداد گردشگران به دبی به میزان ۱۴٫۸۷ میلیون نفر بوده است. در این راستا دبی در رتبه چهارم پس از بانکوک (۱۹٫۴۱ میلیون)، لندن (۱۹٫۰۶ میلیون) و پاریس (۱۵٫۴۵ میلیون) قرار دارد (۵).

دولت و سایر ذی‌نفعان در دبی، اهمیت استراتژیک گردشگری و سهم آن را در رشد اقتصادی مورد شناسایی قراردادند. تلاش‌های اخیری که در حوزه تقویت توریسم در دبی انجام‌شده است تأثیر مثبتی بر تعداد گردشگران در این شهر داشته است و تخمین زده می‌شود تا سال ۲۰۲۰ تعداد گردشگران به بیست میلیون نفر برسد (۸). به همین دلیل مهم است که دبی منابعش را به فن‌آوری‌های در حال ظهور تخصیص دهد با این هدف که به رشد و توسعه دست یابد. واضح است که شهر هوشمند که گردشگری هوشمند زیرمجموعه آن است به‌عنوان یک واسطه برای تحقق رشد و توسعه در دبی ضروری هست. هدف از این نوشتار گسترش مفهوم شهر هوشمند در دبی و ارزیابی آن از دیدگاه مقصد هوشمند گردشگری است.

۲-شهر هوشمند و توریسم هوشمند

۱-۲-شهر هوشمند و خصوصیاتش

اصطلاح «شهر هوشمند» بر ساختار سامانه و هویت آبادی‌هایی دلالت دارد که فناوری ارتباطات از دور به آن‌ها حیات می‌بخشد از این مجتمع زیستی ارتباطات و فعالیت‌های متداول حقیقی و واقعی عمدتاً مجازی می‌شوند. نتیجتاً برگه‌ها و فضا‌ها نیز قالب‌های هندسی ادراکی و مفهومی جدید پیدا می‌کند. شهر هوشمند درصدد است به اهداف مشخص با استفاده از سامانه‌های نوآورانه و فرآیندها بر اساس اهداف ذی‌نفعان دست یابد. شهر هوشمند شهری بیست‌وچهارساعته است که امور شهری در تمام شبانه‌روز در آن جریان دارد. شهروندان می‌توانند از طریق اینترنت، در هر زمان و هر مکان به اطلاعات و خدمات آموزشی، تفریحی، تجاری، اداری، بهداشتی و… موردنیاز خود دسترسی پیدا کنند. شهرهای هوشمند دارای خصوصیات خاصی هستند که پایه‌ای برای رسیدن به اهداف ایجاد می‌کند. این خصوصیات عبارت‌اند از: فناوری اطلاعات و ارتباطات، سیستم‌عامل‌های خلاقانه برای جذب ذی‌نفعان در تولید ایده، تولید مراحل راه‌حل، استفاده مؤثر از داده‌های تولیدشده از طریق اتصال با ذی‌نفعان اصلی ازجمله دسترسی به داده‌های بزرگ با استفاده از سامانه‌های پیشرفته. همچنین استفاده از داده‌ها در شناسایی و ارائه راه‌حل‌های هوشمند به ذی‌نفعان حائز اهمیت است. (۶).

رتبه‌بندی شهرهای هوشمند در سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد بارسلونا به‌عنوان شهر هوشمند برتر جهان رتبه نخست را کسب کرده است (۷). در سال ۲۰۱۶ سنگاپور مقام نخست را کسب کرد درحالی‌که در سال ۲۰۱۵ مقام پنجم را داشت. (۸). ویژگی‌های مرتبط با فن‌آوری، ساختمان‌ها، حمل‌ونقل و زیرساخت‌های جاده‌ای از خصوصیات شهر هوشمند هست. شهرهایی که در رتبه‌بندی شهرهای هوشمند رتبه بالایی دارند ازنظر استفاده کارآمد از سامانه‌های یکپارچه و فرآیندها به‌منظور بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش اتلاف انرژی در سطح بالایی قرار دارند. استفاده از فناوری به‌عنوان جز جدایی‌ناپذیر در سیستم شهر هوشمند تلقی می‌گردد. چنین سامانه‌هایی در بخش‌های مختلف ازجمله مراقبت‌های بهداشتی، حمل‌ونقل، خدمات و گردشگری استفاده می‌شود (۹).

۲-۲-توریسم هوشمند

مفهوم توریسم هوشمند و ظهور آن به‌طور مستقیم به مفهوم شهر هوشمند مرتبط است. آنچه حائز اهمیت است رشد گردشگری هوشمند به‌عنوان یک هدف استراتژیک در فرآیند برنامه‌ریزی گردشگری هست. مقصد هوشمند در گردشگری را که نمونه‌ خاصی از شهر هوشمند است، مقصدی نوآور گویند که زیرساخت‌های آن بر اساس فناوری ایجادشده و تضمین‌کننده‌ توسعه‌ پایدار در مناطق گردشگری است. همچنین برای همه افراد قابل‌دسترس بوده و تعامل گردشگران را با محیط اطراف تسهیل ‌می‌کند. به‌این‌ترتیب کیفیت تجربه‌ مقصد افزایش‌یافته و کیفیت زندگی شهروندان نیز بهبود ‌می‌یابد. مقصد‌های گردشگری هوشمند فضایی مناسب برای تقویت گردشگری هوشمند هستند. گردشگری هوشمند رویکرد جامعی است که با به‌کارگیری فناوری و تجهیزات اطلاع‌رسانی و اینترنتی، اطلاعات تور و خدمات مربوط به سفر مانند مقصد، غذا، حمل‌ونقل، رزرواسیون و راهنمای تور را در اختیار گردشگران قرار ‌می‌دهد. بدین ترتیب اساس فناوری اطلاعات‌پایه اصلی توریسم هوشمند است که بر اساس آن می‌توان خدمات سفر، برنامه‌ها‌ی سفر و تجربه‌ها را برنامه‌ریزی کرد، اطلاعات دقیق و صحیح را برای تصمیم‌گیری سفر در اختیار مسافر قرارداد و پیشنهاد‌ها‌ی قابل‌اعتمادی از طریق تحلیل همین اطلاعات ارائه داد. به‌عبارت‌دیگر، توریسم هوشمند حجم اطلاعات بسیار زیاد و مفید را به‌صورت یکپارچه در اختیار مسافران قرار ‌می‌دهد. هسته‌ مرکزی گردشگری هوشمند را حسگرها و تلفن‌های هوشمند تشکیل می‌دهند. همچنین گردشگری هوشمند پلی میان زیرساخت‌ها و فضای فیزیکی با فضای دیجیتالی است. (۱۰)

۳-شهر هوشمند در دبی

دبی به‌طور رسمی «شهر هوشمند دبی» را در سال ۲۰۱۴ راه‌اندازی کرد. قبل از راه‌اندازی «شهر هوشمند دبی»، این شهر بسیاری از پروژه‌های بزرگ را که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم با مفهوم هوشمند مرتبط بود قبل از راه‌اندازی شهر هوشمند دبی اجرا کرد. در سال ۱۹۹۹، استراتژی ICT دبی آغاز شد و بلافاصله پس‌ازآن دستور کار دولت الکترونیک در سال ۲۰۰۰ راه‌اندازی شد. جدول شماره ۱ نقاط قوت شهر هوشمند دبی را نشان می‌دهد.

درحالی‌که دبی در سطح جهانی شناخته شد زیرساخت‌هایی که شامل جاذبه‌های گردشگری و تسهیلات و امکانات گردشگری بود مانند برج خلیفه و متروی دبی با موفقیت راه‌اندازی شد که به‌نوبه خود به‌طور چشمگیری مشخصات دبی را به‌عنوان یک شهر هوشمند و یک مقصد گردشگری هوشمند افزایش داد. (۱۱ و ۱۲). در عین با توجه به سرمایه‌گذاری پایدار در امارات متحده عربی در حوزه زیرساخت فناوری اطلاعات، از مجموع جمعیت ۹٫۵۸ میلیون در سال ۲۰۱۵، ۸٫۸۱ میلیون نفر کاربران فعال اینترنت بودند (۹۱٫۸ درصد)، دومین رتبه بعد از کانادا (۹۳ درصد) بوده است. در میان این کاربران اینترنت، ۷٫۲۷ میلیون نفر کاربران اینترنت تلفن همراه (۷۵٫۹ درصد) هستند. با توجه به اینکه ۵٫۴ میلیون حساب اجتماعی فعال وجود دارد. (۱۳)؛ که از میان آن ۴٫۶ میلیون حساب‌های تلفن همراه هستند. بر اساس گزارش انجمن جهانی اقتصاد، امارات متحده عربی رتبه اول را درزمینهٔ اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در چشم‌انداز دولتی و رتبه دوم را درزمینهٔ موفقیت دولت در فناوری ارتباطات و اطلاعات به دست آورد. همان‌گونه که در جدول ۱ نشان داده‌شده است دبی پروژه‌های هوشمندانه‌ای را طی چند سال اخیر آغاز کرده و با موفقیت پیاده‌سازی کرده است.

۱-۳-ابعاد شهر هوشمند دبی

هدف نهایی تحقق شهر هوشمند در دبی تبدیل‌شدن به شادترین شهر روی زمین برای شهروندان، ساکنان و بازدیدکنندگان است. (۱۴). چشم‌انداز دبی نه‌تنها تبدیل‌شدن به هوشمندانه‌ترین شهر ازنظر پذیرش فناوری است بلکه تبدیل‌شدن به یکی از شادترین شهرهای جهان برای زنگی و کار است. برای تحقق این هدف به شهروندان و ساکنان اجازه می‌دهد که استانداردهای زندگی و کیفیت زندگی خود را افزایش دهند. با توجه به هدف دبی برای تبدیل‌شدن به هوشمندانه‌ترین شهر جهان، فنّاوری در ابعاد خاصی به کار گرفته شد که عبارت‌اند از:

۱-کارآمد: تبدیل‌شده به شهری که منابع به شکل بهینه در آن استفاده می‌شود

۲-یکپارچه: یکپارچه نمودن خدمات روزمره زندگی در سراسر شهر و برای تمام ساکنان

۳-ایمنی و امنیت: پیش‌بینی مخاطرات و محافظت از مردم و اطلاعات

به‌منظور تحقق ارکان فوق، ابعاد ذیل باید در نظر گرفته شود:

۱-اقتصاد: جایی که شرایط و ابزارهای اقتصادی نوآورانه و هوشمند به‌منظور کارآفرینی و رقابت‌پذیری فراهم می‌شود.

۲-حکمرانی: جایی که خدمات دولتی شفاف برای بخش دولتی و خصوصی وجود دارد.

۳-محیط‌زیست: مدیریت هوشمندانه به‌منظور کم کردن آلودگی و منابع زباله استفاده می‌شود. برای مثال آبیاری هوشمند، فاضلاب هوشمند و مدیریت هوشمند زباله

۴-زندگی: ارتقای کیفیت زندگی که مرتبط با شاخص‌هایی مانند آموزش‌وپرورش، مراقبت‌های بهداشتی و سبک زندگی فرهنگی هست. نمونه‌هایی ازجمله ساختمان‌های هوشمند، خانه‌های هوشمند، ساختمان و مدیریت تسهیلات و مراقبت‌های درمانی هست.

۵-جابجایی: حمل‌ونقل مردم یکپارچه و کارآمد است؛ مانند زیرساخت جاده‌های هوشمند، پل‌ها و تونل‌ها، سیستم حمل‌ونقل هوشمند، ترافیک هوشمند و مدیریت پارکینگ.

۶-مردم: جایی که مردم از فرهنگ یادگیری مستمر و نوآوری استقبال می‌کنند؛ مانند امنیت هوشمند و آموزش هوشمند.

شش بعد فوق درزمینهٔ شهر هوشمند شامل صدها طرح و خدمات دولتی درزمینهٔ زیرساخت‌ها، برنامه‌ریزی شهری، حمل‌ونقل، برق، ارتباطات و خدمات اقتصادی می‌شود. آن‌ها به‌منظور فراهم نمودن خدمات هوشمند به شهروندان اجرا می‌شود. برای مثال در بعد جابجایی اداره حمل‌ونقل جاده‌ای دبی پیشرفت چشمگیری در ساخت سامانه‌های هوشمند داشته است که شامل پارک هوشمند، تاکسی هوشمند، سیستم عوارض و دیگر زیرساخت‌هایی که از فنّاوری استفاده می‌کنند. (۱۵). سیستم مدیریت هوشمند ترافیک با بهینه کردن جریان ترافیک منجر به کاهش زمان سفر، کاهش تصادف و فراهم آوردن داده‌های ترافیک مسیرها برای ارگان‌های امنیتی مانند پلیس و راهنمایی رانندگی شده است.

با توجه به بعد زندگی، مراقبت‌های بهداشتی، آموزشی و خدماتی باهدف ارائه راه‌حل‌های هوشمند توسعه می‌یابد. (۱۶). به‌منظور هدایت شهروندان به زندگی سالم‌تر و شادتر باهدف افزایش طول عمر راه‌حل‌های بهداشت و درمان ارائه می‌شود. ازجمله مراقبت‌های بهداشتی هوشمند می‌توان به ارائه خدمات راه دور نظیر سامانه‌های مراقبت از راه دور و سامانه‌های مراقبت بهداشتی هوشمند که رابط بین بیماران و بیمارستان است اشاره نمود. این سامانه‌های یکپارچه در ارائه خدمات برتر مشتری محور کمک می‌کند. به همین ترتیب، آموزش‌وپرورش با استفاده از راه‌حل‌های هوشمند از طریق خدمات دانش‌آموز محور ارائه می‌شود که از طریق آنلاین قابل‌دسترسی هست. (۱۷). این راه‌حل با استفاده از سیستم آموزشی دوستانه منجر به بهبود کارآمدی و کارایی در ارائه برنامه‌ها می‌شود. راه‌حل‌های آنلاین و رابط‌هایی که شامل سیستم‌عامل‌های فن‌آوری هستند باعث شده است که تجربیات معلمان و دانش آموزان بهتر شود.

در بعد محیط‌زیست، دبی اقداماتی مانند ساخت ایستگاه‌های شارژ بی‌سیم خودروهای برقی، ‌توسعه وسایل نقلیه پاک و دوستدار محیط‌زیست، خدمات جمع‌آوری زباله هوشمند و توسعه معماری سبز سرمایه‌گذاری‌های زیادی انجام داده است.

همچنین به‌منظور کمک به تحقق سیستم مدیریت جامع هوشمند انرژی و ذخیره‌سازی انرژی، سیستم اتوماسیون ساختمان برای تمامی ساختمان‌ها در منطقه‌ای از دبی که شامل منطقه اختصاص داده‌شده به مشاغل خلاقانه و نوآور نظیر شرکت‌های تبلیغاتی و مد است، نصب گردید. این سیستم متمرکز و هوشمند شامل ویژگی‌های تهویه مطبوع، تنظیم دما، نور و سیستم امنیتی پیشرفته و تجهیزات و تأسیسات مرتبط با این سامانه‌ها هست. همچنین یک سیستم هدایت داخلی پیشرفته برای این ساختمان‌ها در نظر گرفته‌شده است که عملکرد کوتاه‌مدت و بلندمدت ساکنان ساختمان‌ها را موردبررسی قرار داده و عملکرد این سامانه‌ها را متناسب با میزان عرضه و تقاضای انرژی و سبک زندگی ساکنان در این ساختمان‌ها تنظیم می‌کند. (۱۸)

۴-دبی به‌عنوان مقصد گردشگری هوشمند

دبی در استفاده از راه‌حل‌های مبتنی بر فناوری در مدیریت محصولات گردشگری، خدمات و منابع رشد و توسعه‌یافته است. این منابع شامل زیرساخت‌های اساسی مانند فرودگاه، هتل، حمل‌ونقل و سایر خدمات به گردشگران می‌شود. علاوه بر این دبی برنامه‌های مختلف تلفن همراه را توسعه داده است که باعث افزایش رضایت گردشگران و ساکنان می‌گردد. جدول ۲ برنامه‌های مختلف تلفن همراه را که راه‌حل‌های هوشمند برای ساکنان و گردشگران است نشان می‌دهد.

در حال حاضر دبی فنّاوری جدید را به کار می‌گیرد و به‌عنوان یکی از مقرون به‌صرفه‌ترین مقصدهای گردشگری در جهان محسوب می‌شود. اداره راه و حمل‌ونقل دبی سیستم راهنمای تور تحت عنوان نهام (Nahaam) ارائه می‌دهد که سیستم را برای برقراری ارتباط با گردشگران فعال نموده است (۱۹).

فرودگاه دبی نیز گیت‌های هوشمند و پیشرفته ا نصب‌کرده است. این گیت‌ها باعث کاهش زمان تراکنش می‌شود. گیت‌های هوشمند به یک کارت تخصصی نیاز ندارند و مسافران می‌توانند با پاسپورت، امارت ای دی، کارت دروازه یا بارکد QR تولیدشده از طریق برنامه گوشی هوشمند GDRFA شناسایی شوند. (۲۰).

گردشگری با سامانه‌های هوشمند ازجمله کیوسک‌های اطلاعاتی، سیستم حمل‌ونقل و سامانه‌های بهداشت و درمان در ارتباط است. استفاده از برنامه‌های موبایل باعث می‌شود که بازدیدکنندگان از طیف وسیعی از خدمات ازجمله دسترسی به جاذبه‌ها، رستوران‌ها، جاذبه‌های گردشگری و دیگر خدمات گردشگری استفاده کنند. (۲۱).

بسیاری از مراکز خرید ازجمله بازار دبی نیز برنامه‌های خود را برای کمک به بازدیدکنندگان مانند پیشنهاد خرید و سرگرمی را ارائه می‌دهند. ناوبری ساده‌تر با ظهور برنامه‌های کاربری تلفن همراه، به‌خصوص برای بازدیدکنندگان ناآشنا با شهر تبدیل‌شده است. (۲۱).

نتیجه‌گیری

امروز نقش فناوری‌های هوشمند به‌ویژه فناوری اطلاعت و ارتباطات در تعقیب اهداف توسعه شهری پایدار در سراسر جهان پذیرفته‌شده است. شهرهای هوشمند به‌عنوان ابزاری نویدبخش در جهت حرکت به سمت این اهداف قلمداد می‌شوند. در این میان شهرهای مختلف در جهان در پاسخ به چالش‌ها، ضرورت‌ها، مسائل و مشکلات خاص خودشان، هرکدام رویکردهای مختلفی را درزمینهٔ هوشمندی اتخاذ کرده‌اند. در این نوشتار شهر هوشمند دبی و توریسم هوشمند و اقداماتی که دبی برای تحقق این مفاهیم انجام داده است موردبررسی قرار گرفت. هدف دبی از تحقق شهر هوشمند شامل بهبود کیفیت زندگی ساکنان، بهبود خدمات بهداشت و درمان، ارتقای کیفیت محیط‌زیست، تحرک هوشمند (کاهش تراکم ترافیک و توانمندسازی سیستم حمل‌ونقل هوشمند) و خدمات دولت الکترونیک شفاف و کارآمد است.

منابع

1-Snow, C. Håkonsson, D. Obel, B. A smart city is a collaborative community: Lessons from smart Aarhus. Calif. Manag. Rev. 2016, 59, 92–108. [CrossRef]

2-Neirotti, P.; De Marco, A.; Cagliano, A.C.; Mangano, G.; Scorrano, F. Current trends in Smart City initiatives: Some stylized facts. Cities 2014, 38, 25–36. [CrossRef]

3-Boes, K.; Buhalis, D.; Inversini, A. Conceptualising smart tourism destination dimensions. In Information and Communication Technologies in Tourism 2015, Proceedings of the International Conference, Lugano, Switzerland,

3–6 February 2015; Springer: Cham, Switzerland, 2015; pp. 391–403.

4-Fjeldstad, Ø.D.; Snow, C.C.; Miles, R.E.; Lettl, C. The architecture of collaboration. Strateg. Manag. J. 2012, 33, 734–750. [CrossRef]

5-Statista. Dubai Tourism-Number of International Overnight Visitors from 2010 to 2016. Available online: http://www.statista.com/statistics/284636/visitor-arrivals-in-dubai-from-international-destinations (accessed on 15 October 2017).

6-Berrone, P.; Ricart, J.; Carrasco, C. The open kimono: Toward a general framework for open data initiatives in cities. Calif. Manag. Rev. 2016, 59, 39–70. [CrossRef]

7-High, P. The Top Five Smart Cities in theWorld. Forbes.com. 2015. Available online: https://www.forbes.com/sites/peterhigh/2015/03/09/the-top-five-smart-cities-in-the-world/ (accessed on 20 October 2017).

8-Internetofthings Institute. The World Smartest Cities. Available online: http://www.ioti.com/smart-cities/world-s-5-smartest-cities (accessed on 20 October 2017).

9-Sorrell, S. Market Trends & Competitive Landscape 2016–2021. Juniper Res. 2016.

۱۰-متوسل الحق، آزاده، شریفی، ملیحه. (۱۳۹۵). نگاهی به گردشگری هوشمند از پنجره کره شمالی. روزنامه دنیای اقتصاد [نسخه الکترونیکی]. ۱۰ مهر. کد خبر: ۱۰۷۰۸۹۶. قابل‌دسترس در: https://donya-e-eqtesad.co-48/1070896-

11-Balakrishnan, M. Dubai—A star in the east: A case study in strategic destination branding. J. Place Manag. Dev. 2008, 1, 62–91

12-Foggia, G. Lazzarotti, V. Business implications of local development policies: The case of Dubai and the travel industry. Theor. Empir. Res. Urban Manag. 2013, 8, 78–91.

13-UAE Internet Social & Mobile Statistics 2005, Infographics. Available online: http://www.globalmediainsight.com/blog/uae-internet-stats-infographics-2015/ (accessed on 15 October 2017).

14-Smart Dubai. Available online: http://www.smartdubai.ae (accessed on 20 October 2017).

15-Salem, F. A Smart City for Public Value: Digital Transformation through Agile Governance—The Case of Smart Dubai; Mohammed Bin Rashid School of Government: Dubai, UAE, 2016.

16-Dubaicityguide. Available online: http://www.dubaicityguide.com/m/features/?id=7415#.Wfa05Ux7HdQ (accessed on 13 October 2017).

17 Smart Dubai. White Paper: A Collaborative Approach to Smart City Transformation. 2015. Available online: http://www.smartdubai.ae/whitepaper/Smart_Dubai_WhitePaper.pdf (accessed on 29 November 2017).

۱۸-سینافر، بهزاد. (۱۳۹۵). دبی: هوشمند شهر خاورمیانه. شرکت ارکان ارزش [نسخه الکترونیکی]. ۵ خرداد. قابل‌دسترس در: http://arkanarzesh.com//

19-DubaiMetro. Available online: http://www.dubaimetro.eu/rta-launches-smart-tourist-guide-servicenahaam/ (accessed on 10 October 2017).

۲۰-رحمانیان، زلیخا. (۱۳۹۶). گیت‌های هوشمند و تعهد سبز در فرودگاه دبی. کجارو [نسخه الکترونیکی]. ۱۹ بهمن. کد خبر: ۱۴۰۵۹۷. قابل‌دسترس در: https://www.kojaro.com/2018/2/8/140597/

21-Visitdubai.com. Available online: https://www.visitdubai.com/en/articles/smart-city (accessed on 19 October 2017).