سیاست‌گذار فناوری و نوآوری در ایران ول معطل است!
امیر ناظمی (هیات علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور)
ما نیازمند آیینه‌هایی هستیم تا تصویری درست و بدون روتوش از ما را در مقابل چشمانمان قرار دهد. یک تصویر کامل بیش از هر عامل دیگری می‌تواند به ما کمک کند تا به ارزیابی مناسبی از خودمان دست پیدا کنیم. هر چه تصویرمان شبیه‌تر به خود ما باشد؛ در واقع ما خواهیم توانست تا به سیاست‌های درست‌تر و اصلاح‌شده‌تری برسیم.
به همین دلیل است که یکی از چالش‌های هرگونه سیاستگذاری یافتن آن آیینه‌ای است که ما را درست‌تر، کامل‌تر و در مقایسه با دیگران بهتر نشان دهد. چارچوب‌های ارزیابی جهانی، یکی از مهم‌ترین آیینه‌هایی هستند که این ابزار را در اختیار ما قرار می‌دهند. گزارش شاخص نوآوری جهانی (Global Innovation Index (GII)) یکی از بهترین ابزارها برای سیاستگذاری فناوری و نوآوری است؛ و همین گزارش است که می‌گوید: «سیاست‌گذار فناوری و نوآوری در ایران ول معطل است!»
این گزارش هرساله وضعیتِ نوآوری کشورها را بر پایه ۷ بنیان اصلی و ۸۱ شاخص زیرمجموعه با یکدیگر مقایسه می‌کنند. گزارش سال ۲۰۱۷ در ماه گذشته منتشر شد و رتبه ایران به عدد بی‌نظیر ۷۵ رسید؛ یعنی از رتبه ۱۲۰ در سال ۲۰۱۴، بعد از ۴ سال به رتبه ۷۵ رسیده‌ایم! یک جهش چشم‌گیر که شاید در سال‌های بعدی به هر رتبه‌ی دیگری ختم شود؛ چون ارتباط زیادی به سیاست‌گذار حوزه‌ی فناوری و نوآوری ندارد!
۱-معضلات فناوری و نوآوری در خارج از این حوزه هستند!
در میان شاخصهای مربوط به وضعیت ایران، مهم‌ترین نکته تفاوت میان شاخصهای مستقیما مرتبط با فناوری و نوآوری و شاخصهای مرتبط با سایر حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. اغلب شاخص‌هایی که وضعیت ایران در آن نامناسب است، مربوط به شاخصهای تاثیرپذیر از شرایط عمومی کشور در حوزه‌های مختلف است. شاخص‌هایی که به زبان ساده، سیاستگذاری حوزه‌ی فناوری و نوآوری هیچ تاثیری در بهبود آن‌ها نخواهد داشت. اغلب شاخصهای نامناسب، یعنی شاخص‌هایی که در آن‌ها ایران جزو 40 رتبه‌ی انتهایی جهان قرار دارد.
به عبارت دیگر هر نوع سیاستِ محدود به فناوری و نوآوری نمی‌تواند هیچ تغییر و تحول عمده‌ای را در این حوزه ایجاد کند. مثلا تسهیل فضای کسب‌وکار، حمایت از صادرات خدمات فرهنگی و خلاق و ارتقاء نظام تنظیم‌گری اصلی‌ترین سیاست‌هایی هستند؛ که هیچ کدام نه در اختیار بازیگران و نهادهای مسوول حوزه فناوری و نوآوری هستند و نه اساسا در ماموریت‌های آن‌ها قابل تعریف است.
۲-تعاملات خارجی پیش‌نیاز توسعه علم، فناوری و نوآوری
توسعه فناوری و نوآوری محصور در مرزهای یک کشور اساسا یک تصور خام و ناشی از نشناختن این حوزه است. هیچ کشوری نتوانسته است، بدون نگاه برون‌گرا به توفیق در این حوزه نائل آید. بخش عمده‌ای از سیاست‌های توسعه فناوری و نوآوری برآمده از شاخصهای تعامل خارجی است. به طور مشخص بیش از ۶۰ درصد از شاخص‌هایی که ایران در آن‌ها نامناسب‌ترین رتبه‌ها را کسب کرده است به صورت مستقیم وابسته به تعاملات بین‌المللی است؛ بخش عمده‌ای دیگر نیز به صورت غیرمستقیم وابسته به تعاملات خارجی است. در تمامی شاخصهای مربوط به ارتباطات خارجی، شرایط ایران نامناسب و ضعیف است.
به این ترتیب آنچه این گزارش به صراحت به آن اشاره دارد، آن است که مناسب‌ترین راه بهبود وضعیت نوآوری در ایران، استفاده از پتانسیل تعاملات خارجی است. به زبان دیگر با افزایش هزینه‌های مربوط به پژوهش و فناوری در وضعیت فناوری و نوآوری تغییری جدی روی نخواهد داد. تغییر و رشد با سرعت بالا تنها و تنها از مسیر تعاملات خارجی امکان‌پذیر است.
و حالا همه این‌ها، چه ما خوشمان بیاید و چه نه، و دقیقا با همان گویش کوچه بازاری می‌گویند: «سیاست‌گذار فناوری و نوآوری در کشور ول معطل است!»
