مهندسی فرهنگی چیست ؟ محمد اسحاقی
شورای عالی انقلاب فرهنگی در راستای تحقق فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص مهندسی فرهنگی، تدوین و نگارش نقشه مهندسی کشور را از سال 1386 به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی خود قرار داده است.
همچنین شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورایی را با عنوان «شورای مهندسی فرهنگی» متشکل از صاحب‌نظران، نخبگان و مسئولان تشکیل داده است که این شورا در ذیل خود، کارگروه‌های متعددی را برای تدوین و نگارش سند مهندسی فرهنگی تشکیل داده است که نتایج تصمیم‌گیری این کارگروه‌ها در شورای مهندسی مطرح شده و پس از بحث و بررسی به صحن شورای عالی انقلاب فرهنگی برای تصویب نهایی ارسال می‌شود.
با توجه به اهمیت موضوع مهندسی فرهنگی، شورای عالی انقلاب فرهنگی برخی از تصمیمات شورای مهندسی فرهنگی را قبل از ارائه به شورای عالی انقلاب فرهنگی در سایر شوراهای تخصصی دیگر مثل شورای فرهنگی – اجتماعی زنان و خانواده، شورای حوزوی و … مورد بازبینی مجدد قرار داده و سپس آن را در صحن شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب می‌رساند.
تصویب سند مهندسی فرهنگی در طی چند ماه اخیر، دستور اصلی جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی است و به منظور تسریع در روند تصویب آن، شورای عالی انقلاب فرهنگی جلسات خود را به صورت هفتگی تشکیل می‌دهد.
برای اینکه اطلاعات دقیق‌تری از نحوه فعالیت شورای مهندسی فرهنگی داشته باشیم گفت‌وگویی را با محمد اسحاقی، دبیر شورای مهندسی فرهنگی انجام داده‌ایم که مشروح آن در پی می‌آید:
*** مهندسی فرهنگی؛ بازطراحی نظام‌های مختلف با توجه به مقتضیات ملی و جهانی
* لطفا در ابتدا تعریفی از مهندسی فرهنگی ارائه فرمایید.
– دو تعریف می‌توان از مهندسی فرهنگی ارائه کرد: نخست یک تعریف مصوبی که به صورت علمی و براساس مطالعات انجام شده است و در واقع یک تعریف علمی و سندی از مهندسی فرهنگی عبارت است از: فرآیند باز طراحی، اصلاح و ارتقای شئون و مناسبات نظام‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور براساس فرهنگ مهندسی شده، با توجه به شرایط و مقتضیات ملی و جهانی.
تعریف دیگری که می‌توان به نحوه ساده‌تر از مهندسی فرهنگی ارائه داد آن است که ما وضعیت فرهنگی جامعه را، مسائل، مشکلات، چالش‌ها، نیازها و ضرورت‌ها را شناخته، ریشه‌ها، علل و عوامل آن وضعیت را شناسایی کرده و وضعیت مطلوبی که از نظر فرهنگی مدنظر ما قرار دارد را براساس اسناد بالادستی تدوین کنیم.
همچنین باید راه‌های رسیدن به وضعیت مطلوب، رفع مشکلات و برطرف کردن نیازها را نیز مشخص کرده، دستگاه‌ها و نهادهایی که مسئول این وضعیت بوده و باید وظایفی را انجام دهند را شناسایی کرده و در یک فرآیندی نسبت به اجرای آنها اقدام کنیم و در واقع، مسائل و مشکلات موجود را کاهش، نقاط مثبت را تقویت و شاخصهای مدون را ارزیابی و میزان پیشرفت‌ها، وضعیت عملکرد دستگاه‌ها را مدنظر قرار دهیم. کل این فرآیند، مهندسی فرهنگی نام دارد.
*** بخش‌های عمده سند مهندسی فرهنگی تا پایان سال جاری به تصویب خواهد رسید
* آخرین وضعیت سند مهندسی فرهنگی کشور چگونه است؟
– خوشبختانه سند مهندسی فرهنگی کشور بعد از دو سند مهمی که شورای عالی انقلاب فرهنگی مأمور به تنظیم آنها بود در حال حاضر در دستور کار تصویب شورا قرار دارد. در حقیقت شورای عالی انقلاب فرهنگی در 2-3 سال اخیر، سه سند راهبردی مهم کشور را در دستور کار خود قرار داده است. یکی نقشه جامع علمی کشور که هماکنون مراحل اجرایی را طی می‌کند دیگری نیز سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش و سند سوم هم مهندسی فرهنگی بود.
سند مهندسی فرهنگی از نیمه دوم سال 90 در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی بود و بخش‌هایی از آن نیز تصویب شده است که امیدواریم بعد از تصویب کامل، روند اجرایی خود را طی کند. البته ما منتظر تصویب کامل سند هم نیستم و همزمان با اینکه بخش‌هایی از سند تصویب می‌شود سعی می‌کنیم که روند اجرایی شدن آنها را نیز پیش ببریم چرا که بعضی از ضرورت‌ها و نیازها ما را الزام می‌کند که زودتر اقدام کنیم.
به طور مثال، موضوع سیاست‌های جمعیتی که یکی از بخش‌های سند بوده به دلیل ضرورتی که دارد بعد از اینکه به طور کامل تصویب شد برای اجرا در دستگاه‌ها و نهادهای گوناگون ابلاغ شد و هماکنون روند اجرایی شدن خود را در دستگاههای مختلف طی می‌کند.
خوشبختانه سند مهندسی فرهنگی با مشارکت نهادها و دستگاههای مختلف به صورت جامع تدوین شد و انتظار داریم تا آخر سال جاری بخش‌های عمده‌ای از سند را به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی برسانیم.
*** افزایش جمعیت، فرهنگ‌سازی و تحول ارزشی در نگرش‌ها را می‌طلبد
* سیاست‌های افزایش جمعیت نیازمند فرهنگ‌سازی است آیا اقدام خاصی در این زمینه صورت گرفته است؟
– بحث سیاست‌های جمعیتی یکی از بخش‌های مهم سند مهندسی فرهنگی و ناظر به ضرورت‌ها، چالش‌ها و نیازهای اصلی کشور است در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، امنیتی و اقتصادی است باید توجه داشت که با توجه به کاهش سریع نرخ باروری در کشور ما در آینده با دو مشکل اساسی در حوزه جمعیت کشور مواجه خواهد شد یکی کاهش حجم جمعیت کلی کشور و دیگری سالمند شدن جمعیت است.
ما حدودا تا 10-20 سال آینده، رشد جمعیت را خواهیم داشت و حداکثر جمعیت ما نزدیک به صد میلیون نفر خواهد رسید اما بعد از آن با نزول جمعیت مواجه خواهیم شد بنابراین این آینده‌نگری برای زمان آینده است که از هماکنون باید به فکر این قضیه باشیم.
اما اینکه چه راهبردها و سیاست‌هایی حاکم بر این موضوع است یک بخش مهم آن نیازمند فرهنگ‌سازی و تحول ارزشی در نگرش‌ها است در حقیقت در سال‌های گذشته از بُعد فرهنگی و نگرشی، تحولی را داشته‌ایم که آن باعث شد تا در یک بازه زمانی افزایش جمعیت و در یک بازه زمانی دیگر، شاهد کاهش جمعیت باشیم.
گام اصلی و مهم در فرهنگ‌سازی، بحث اطلاع‌رسانی و آگاه کردن افراد و جامعه مخاطب اعم از: مردان، زنان، مسئولان، رسانه‌ها و اقشار نخبه و گروه‌های مرجع است از این که در مسائل جمعیتی چه چالش‌ها و پیامدهای منفی به وجود خواهد آمد و چه بحران‌هایی در آینده گریبان‌گیر ما خواهد شد. کاهش نرخ باروری، جدای از مسائل اجتماعی، مشکلات فراوانی را برای خود فرد به وجود می‌آورد.
*** شورای عالی انقلاب فرهنگی، قرارگاه اصلی کشور در حوزه فرهنگ و تربیت
* برای عملیاتی شدن سند مهندسی فرهنگی چه تمهیداتی را مدنظر قرار داده‌اید؟
– شورای عالی انقلاب فرهنگی بعد از تصویب سند مهندسی فرهنگی، برای اجرایی شدن آن به هماهنگی، همکاری و مشارکت دستگاههای ذی‌ربط نیاز دارد. در واقع شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگی کشور یک وظیفه در حوزه علم و تربیت و وظیفه‌‌ای دیگر در حوزه فرهنگ دارد.
همچنانکه بخشی از نقشه سند مهندسی کشور مربوط به سیاست‌های جمعیتی است و هماکنون روند پیگیری اجرایی شدن آنها در مجلس، دولت، نهادهای عمومی و مردمی و سایر بخش‌ها در دست پیگیری است که پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم مسئله بعدی در حوزه خانواده و زن است که علاوه بر تصویب بخش‌هایی از آن، برای تبیین، تشکیل، تحکیم، تعالی و ایمن‌سازی خانواده که راهبرد کلان ما در بعد خانواده است برنامه جامعی در ذیل سند مهندسی فرهنگی تدوین شده است.
*** در عملیاتی شدن سند مهندسی فرهنگی، ملاحظات و اقتضائات راهبردی کشور مدنظر قرار می‌گیرد
* ضمانت اجرایی سند مهندسی فرهنگی چیست؟
– از نظر قانونی، قانون برنامه پنجم توسعه ناظر بر اجرای سند مهندسی کشور است و از طرف دیگر هم تأکیدی که مقام معظم رهبری برای اجرایی شدن این سند دارد پشتوانه پیگیری این کار خواهد بود و نهایتاً با توجه به مشارکت دستگاههای مختلف در تدوین سند، موارد آن به عنوان برنامه‌های پنج‌ساله و سالیانه دستگاه‌ها نیز قرار خواهد گرفت و اعتبارات و بودجه‌های بخش فرهنگی به سمت اجرایی شدن آنها در سطح ملی و استانی خواهد رفت. همچنین با توجه به اهمیت مسئله، تلاش زیادی می‌شود تا ما بتوانیم روند اجرایی مؤثری را برای سند مهندسی فرهنگی داشته باشیم.
بنابراین اگر تمام این تلاش‌ها انجام شود ما تازه در ابتدای نقطه تحول فرهنگی قرار می‌گیریم که جامعه برای تعالی و پیشرفت بیشتر آماده می‌شود از این‌رو میان همه قوا و تمام مسئولان کشوری، بخش‌های مردمی عزم جزمی برای پیگیری و اجرایی مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی در حوزه علم و فرهنگ وجود دارد.
دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، متفاوت با گذشته بعد از تصویب سندها، برنامه اجرایی کردن آن را در دستور کار خویش دارد و تا مرحله عملیاتی شدن، آنها را پیگیری خواهد کرد.
ما شاخصهای ارزیابی پیشرفت برنامه‌ها و فعالیت‌های دستگاه‌ها را داریم که به صورت مستمر فرآوری می‌شود و به مسئولان ذی‌ربط اطلاع داده می‌شود و دستگاه‌ها و نهادهای فعال مورد تشویق قرار می‌گیرند و در صورت نیاز علل و عوامل کم‌کاری دستگاههای دیگر شناخته می‌شود و اقدامات لازم در فرآیندها و برنامه‌ریزی‌ها و اولویت‌ها انجام و در اجرایی کردن آنها ملاحظات و اقتضائات راهبردی کشور مدنظر قرار می‌گیرد. بنابراین در اجرای سند مهندسی تلاش مضاعفی می‌شود و نگرانی جدی در این حوزه وجود ندارد.
*** هر اندازه که جامعه‌ای سالم، پویا و با نشاط داشته باشیم در مواجهه با جنگ نرم، موفق‌تر خواهیم بود
* مهندسی فرهنگی چه توانمندی‌هایی را در مقابله با ناتوی فرهنگی دارد؟
– یکی از اهداف اصلی که مهندسی فرهنگی دنبال می‌کند مقابله مؤثر، نظام‌مند، روش‌مند با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها و همچنین آینده‌نگری در مقابله با تهاجم فرهنگی، جنگ نرم و ناتوی فرهنگی است.
در نقشه مهندسی فرهنگی به طور خاص به موضوع جنگ نرم به عنوان مسئله اصلی تهاجم و ناتوی فرهنگی توجه خاص شده است بدین معنا که برای مقابله فعال با جنگ نرم و بهره‌گیری از قدرت و سرمایه نرمی که ما در کشور داریم نه تنها امکان مواجهه و مقابله هوشمندانه برای جمهوری اسلامی وجود دارد بلکه امکان تهاجم به دشمنان مبنی بر گسترش فرهنگ اسلامی – ایرانی در اقصی‌نقاط کشور مهیا است که در نقشه مهندسی فرهنگی این موضوع به طور خاص مورد توجه قرار گرفته است.
تمام ابعاد اصلاح و تعالی فرهنگی باید در زمینه‌های فردی، خانوادگی، اجتماعی و در بُعد استانی و ملی نیز صورت گیرد که این موضوع، زیر ساخت مناسبی را برای مصونیت در حوزه فرهنگی در اختیار کشور قرار می‌دهد و این مصونیت می‌تواند در مقابله با تهاجم دشمن که حرکتی منفعل است مؤثر بوده و به صورت فعال، مرزهای جنگ فرهنگی را به مرزهای فرهنگی دشمان منتقل کند.
نمونه‌های فراوانی در این خصوص داریم؛ تشکیل بنیاد بازی‌های رایانه‌ای یکی از مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی است. با توجه به اینکه در حال حاضر، فراگیری بازی‌های رایانه‌ای به صورت گسترده نبوده است اما برخی از رسانه‌های غربی و اندیشکده‌های آنها با مشاهده چند بازی که با مخاطب خارجی ساخته و تولید شده است هشدارهای لازم را می‌دهند.
بنابراین باید توجه بسیاری را نسبت به بنیاد بازی‌های رایانه‌ای و ساخت بازی‌های متناسب با فرهنگ اسلامی – ایرانی داشت چرا که رسانه، بعد از انرژی هسته‌ای مهمترین موضوعی است که دشمن به آن توجه دارد. در واقع دشمن این گونه بیان می‌کند که ایران با ساخت بازی‌های رایانه‌ای در خانه‌های ما حضور پیدا کرده است و این نشان از ارائه مدل‌های موفق ما بوده و بیانگر آن است که می‌توان در مواجهه با دشمنانی که در تهاجم و مقابله فرهنگی جنگ نرم با ما هستند نه تنها منفعلانه بلکه فعالانه در آن عرصه‌ها حضور پیدا کرد.
بنابراین، هر اندازه که ما بتوانیم در داخل، جامعه‌ای پویا، متعالی، سالم با نشاط و مبتنی بر ارزشی‌های اسلامی و معنوی داشته باشیم بهترین تهاجم و مقابله با دشمنان است و به همین دلیل است که محاصره رسانه‌ای را در کنار محاصره اقتصادی قرار می‌دهند.
*** مهندسی فرهنگی یعنی؛ فعالیت همه دستگاه‌ها با رویکرد فرهنگی
* با توجه به اینکه در مباحث فرهنگی تاکنون خروجی کاربردی که بتواند راهگشا باشد نداشته‌ایم و اکثر نهادهای فرهنگی به صورت جزیره‌ای حرکت می‌کنند سند مهندسی فرهنگی تا چه اندازه می‌تواند ما را به نتیجه مطلوب نزدیک کند؟
– یکی از اهداف سند مهندسی فرهنگی، تجمیع امکانات دستگاههای مختلف، ایجاد هماهنگی و برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری برای تمام نهادها است تا همه دستگاههای فرهنگی در ذیل یک ستاد عالی قرار گرفته و براساس یک برنامه کلان تدوین شده، عمل کنند از این رو نقشه مهندسی فرهنگی علاوه بر اینکه سعی می‌کند موضوعات، مسائل و چالش‌ها را پیگیری و رفع کند از موازی‌کاری و تعارض‌ها هم جلوگیری می‌کند.
علاوه بر مدیریت راهبردی حوزه فرهنگ در دستگاههای فرهنگی، سند مهندسی فرهنگی نیز ناظر به دستگاههای غیر فرهنگی است که بار فرهنگی دارند. مهندسی فرهنگی یعنی همه دستگاه‌ها اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، قضایی، نظامی و امنیتی در زمین بازی و نقشی که فرهنگ برای آنها تعیین می‌کند فعال بوده و فرهنگ، برای آنها هدف‌گذاری می‌کند و نه عکس آن. مهندسی فرهنگی یعنی تمام نهادها اهداف فرهنگی را سرلوحه خویش قرار دهند و فعالیت‌بخشی آنها برای پیشبرد فرهنگ متعالی جامعه است.
با وجود آنکه کاستی‌های مختلفی را در حوزه فرهنگ داریم اما نباید از دستاوردهای به دست آمده نیز غفلت کرد و سعی کنیم برآیند فعالیت‌ها را در تمام عرصه‌ها مورد توجه قرار داده و ارزیابی جامعی از آن داشته باشیم از این رو شایسته است که در کنار دیدن نقص‌ها، کاستی‌ها و ناتوانی‌ها به بخش داشته‌ها و مزیت‌های خویش نیز توجه کنیم. در این صورت، قشر فرهیخته که مدیریت جامعه را برعهده دارد می‌تواند با امید و نشاط گام‌های بهتری را در عرصه‌های مختلف بردارند. مسلماً ما به لحاظ فرهنگی می‌توانیم صدها برابر از وضعیت کنونی بهتر باشیم.
