تدوین سیاست‏‎های تغییر رفتار-تحلیل‎های اقتصادی

 علیرضا نفیسی، سعید طهماسبی

تحلیل‌های اقتصادی در فرایند سیاست‌گذاری، روزبه‌روز بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد: در این تحلیل‌ها درنهایت به دنبال این هستیم که بدانیم آیا منافع اجرای یک سیاست برای کل جامعه، بیش از هزینه‌های آن هست یا خیر و درنتیجه آیا از منظر اقتصادی، انجام آن بهتر است یا عدم انجام آن[1]. اینکه سیاست چگونه تأمین مالی می‌شود و چقدر برای حکومت بارِ مالی ایجاد می‌کند نیز از پرسش‌های فرعی هستند که در این تحلیل‌ها به دنبال آن هستیم[2]. نگاه اقتصادی به مقوله سیاست فرهنگی در کشور ما، معمولاً با مقاومت روبروست و بخش فرهنگ، معمولاً مصرف‌کننده و محل هزینه (نه درآمد) و نتایج فرهنگی-اجتماعی، معمولاً غیرقابل سنجشِ اقتصادی تلقی می‌شوند. از نظر ما نیز شاید این نگاه تا حدی درست باشد؛ اما اولاً یک پیوست تحلیل اقتصادی برای سیاست‌های فرهنگی، آنها را به سیاست‌هایی اجراپذیرتر و مطمئن‌تر تبدیل می‌کند و نشان می‌دهد که اقداماتی ملموس و اجرایی طراحی‌شده است که اجرای آن‌ها قابل تخمین مالی نیز هست. ثانیاً زبان اقتصاد، یک زبان مشترک است که می‌تواند به ایجاد همگرایی و اجماع بیشتر میان ذی‌نفعان کمک کند. ثالثاً پیش‌بینی سازوکارهای تأمین مالی پیاده‌سازی سیاست، یک نگرانی اصلی دستگاه‌های تصمیم‌گیری و اجرایی را در مورد آن سیاست برطرف می‌سازد. همچنین این شیوه تحلیل، در سیاست‌های تغییر رفتار (هدف اصلی این یادداشت‌ها)، بسیار امکان‌پذیرتر و لازم‌تر از سایر انواع سیاست فرهنگی به نظر می‌رسد؛ زیرا نتایج بسیاری از این سیاست‌ها، ازآنجاکه با رفتارهای ملموس افراد جامعه سروکار دارند، معمولاً قابل‌اندازه‌گیری و کمّی‌سازی و سپس تبدیل به شاخص‌های مالی هستند. در بسیاری از کشورها، هزینه‌های سیاست‌های اعتیاد، محیط‌زیست، تغذیه، بهداشت، خشونت، رانندگی و…، در اسناد پشتیبان و تحلیلی آن‌ها، با استفاده از شاخص‌های مالی اندازه‌گیری شده و در تصمیمات سیاستی اثرگذار است.

برای نمونه، توجه شما را به یک نمونه موردی جلب می‌کنیم:

قوانین ساماندهی استفاده از ماری‌جوانا
بر اساس گزارش‌های سازمان ملل، ماری‌جوانا پرمصرف‌ترین ماده غیرقانونی در جهان است. از اوایل قرن بیستم، در اغلب کشورهای دنیا، محدودیت‌هایی قانونی در مورداستفاده و فروش ماری‌جوانا و دیگر محصولاتِ گیاه شاهدانه وضع‌شده است. علاوه بر این، ماری‌جوانا در برخی کشورهای دنیا مانند کانادا، بلژیک، استرالیا، هلند، اسپانیا و همچنین ۳۲ ایالت از کشور آمریکا به‌عنوان یک درمانِ گیاهی با تجویز پزشکان مورداستفاده قرار می‌گیرد که به‌عنوان ماری‌جوانای طبی از آن یاد می‌شود و در بیشتر این کشورها مصرف آن قانونی است.اروگوئه برای نخستین بار، تمامی فعالیت‌های مرتبط، از کاشت تا خریدوفروش را قانونی کرده است. شهروندان اروگوئه مجازند سالانه شش نهال گیاه ماری‌جوانا را در خانه‌هایشان پرورش دهند. در هلند هم، در برخی شهرها، کافی‌شاپ‌ها مجاز به ارائه ماری‌جوانا به مشتریان خود هستند. با وجود مخالفت‌ها، دولت هلند در سال ۲۰۱۲ قوانینی برای محدود کردن فروش مواد مخدر به گردشگران تصویب کرده تا بدین‌وسیله تعداد آن دسته از گردشگرانی که تنها برای استعمال آزادانه مواد مخدر به این کشور سفر می‌کنند، کاهش یابد. در یک کلام، نگاه کشورهای مختلف به مقوله استفاده از ماری‌جوانا در مناطق مختلف، متفاوت است. در ادامه خواهیم دید که این نگرش‌ها و این قوانین در بین ایالت‌های مختلف آمریکا نیز تفاوت‌های بسیاری دارد. طوری که در یک ایالت استفاده از ماری‌جوانا در هر موردی ممنوع و غیرقانونی و در ایالت دیگر به‌صورت‌های مشخصی قانونی شناخته می‌شود.در کشور آمریکا نیز در سال ۲۰۱۳ رأی‌دهندگان در ایالت‌های کلورادو و واشنگتن با شرکت در دو همه‌پرسی در ماه نوامبر به آزادسازی مصرف ماری‌جوانا رأی دادند. علاوه بر ایالت‌های کلورادو، واشنگتن، آلاسکا و اورگن مصرف داروییِ ماری‌جوانا در ۲۰ ایالت آمریکا و پایتخت این کشور آزاد است.[3]دو حزب «green» و «libertarian» که از احزاب دسته‌دوم (به لحاظ قدرت) امریکا هستند، از وضع قوانین برای آزادسازی و قانونی‌سازی ماری‌جوانا حمایت می‌کنند. به‌طور مشخص حزب ماری‌جوانای ایالات‌متحده که از سال 2002 تأسیس شده هدفش را پایان دادن به جنگ علیه مواد مخدر[4] در ایالات‌متحده معرفی کرده است و در 29 ایالت دفاتری دارد. هم‌چنین در یک سری از ایالت‌ها احزابی کوچک برای حمایت از قانونی شدن ماری‌جوانا حضور دارند.[5] گروه‌های ذی‌نفع زیادی در این خصوص به‌صورت خصوصی و عمومی نیز هستند که در سطوح سیاسی، اجتماعی و پزشکی به مسئله قانونی کردن یا نکردن مصرف ماری‌جوانا می‌پردازند.[6]در سال 2012 ماری‌جوانا در ایالت واشنگتن با برگزاری همه‌پرسی در سطح ایالت، قانونی شد. قانون از همه فروشندگان، توزیع‌کنندگان و تولیدکنندگان ماری‌جوانا مجوز ایالتی[7] می‌خواهد و به افراد بالای 21 سال اجازه در اختیار داشتن حداکثر یک اونس ماری‌جوانا می‌دهد.[8] تهیه قانون تا همه‌پرسی و تصویب آن حدود یک سال طول کشید و البته بعد از سال 2012 هم چندین بار الحاقیه‌هایی به آن پیوست شده (مثلاً در سال 2015 با ایجاد یک بازار کنترل‌شده برای خریدوفروش ماری‌جوانا موافقت شده است). مسئولیت اجرای این قانون در واشنگتن به شورای کنترل ماری‌جوانا و مواد تقطیری (LCB)[9] سپرده شد. رویکرد اصلی LCB نگاه همه‌جانبه به یک مسئله اجتماعی است و همان‌طور که از ساختار آن نیز مشخص است، این همه‌جانبه‌گرایی از آموزش‌های مرتبط با مسئله و ایجاد آگاهی عمومی تا اخذ مالیات و حتی دستگیری در موارد تخلف از قانون، را شامل می‌شود. پیش‌تر گفتیم که LCB اخیراً بازاری برای خریدوفروش ماری‌جوانا ایجاد کرده تا در کنار مجوزدهی‌های سفت‌وسختی که دارد، احاطه بیشتری به موضوع داشته باشد. صفحه زیر که در سایت شورا موجود است پایش هفتگی وضعیت بازار ماری‌جوانا در واشنگتن را انجام می‌دهد که هر چهارشنبه به‌روزرسانی می‌شود.[10]تحلیل هزینه اقتصادی در اجرای یک سیاست عمومی، شاید جالب‌ترین بخش در بررسی‌های ما از این نمونه موردی بود. به شکل زیر توجه کنید. این بخش از گزارش سال 2015 شورای LCB گرفته‌شده است.[11]مشاهده می‌کنید که درنهایت، اجرای این قانون در واشنگتن حدود 17.5 میلیون دلار سود اقتصادی عاید مردم کرده است و این مبلغ صرف گسترش آموزش و کاهش عواقب استفاده از ماری‌جوانا می‌شود.[12]در قانون سال 2012 واشنگتن، ارزیابی تأثیرات اجرای این قانون بر دو مقوله اقتصاد و جمعیت به دو مؤسسه تحقیقات و مشاوره BOTEC[13] و سیاست‌گذاری عمومی ایالت واشنگتن[14](WSIPP) سپرده شد (توضیحات مفصلی از این مؤسسه در ادامه خواهد آمد). ارزیابی دوره‌ای قانون ماری‌جوانا در طی سال‌های 2015 تا 2032 به عهده این مؤسسه است و WSIPP با ابزارهای متنوع و جالبی که دارد، به ارزیابی قانون I-502 می‌پردازد.[15] ارزیابی WSIPP شامل سه بخش است (که در اینجا فقط به نوع سوم پرداخته خواهد شد):

1- مطالعه کلی نحوه اجرای قانون

2- مطالعه نتایج اجرای قانون[16]

3- مطالعه هزینه فایده[17]

«مطالعه هزینه-فایده»، بایستی نتایج اجرای قانون در حوزه‌های زیر را بررسی کند:

– سلامت عمومی

– امنیت عمومی

– نرخ و میزان شیوع استفاده از ماری‌جوانا

– سیستم عدالت کیفری[18]

– تأثیرات اقتصادی

– هزینه‌ها و درآمدهای ایالتی[19]

به شکل زیر دقت کنید که مدل منطقی ارزیابی WSIPP از اجرای قانون ماری‌جواناست. ورودی‌ها (محیط سیاسی و قانون‌گذاری، سیستم عرضه ماری‌جوانا و تجاری‌سازی)، فرآیندها (پیشگیری، مداخله و تحقیقات) و نتایج به‌خوبی در این مدل نشان داده شده و در انتهای مدل به وجوه مختلف ارزیابی توجه شده است.

اما گفتیم جالب‌ترین بخش فعالیت‌های WSIPP، تحلیل هزینه‌فایده از یک سیاست اجتماعی است. در اینجا برای انجام این تحلیل، ابتدا هزینه‌های اجرای سیاست (شامل هزینه‌های قانون‌گذاری، مجوزدهی، جمع‌آوری مالیات و…) و درآمدها (شامل مالیات، مجوزها، جریمه‌ها، هزینه‌های تست، مصادره اموال و…) لیست می‌شوند و مبلغ هر یک محاسبه می‌شود. در جای دیگری، نتایج اجرای سیاست (چه مثبت و چه منفی) برآورد مالی می‌شود و در ساختار هزینه فایده نهایی لحاظ می‌شود و در آخر هم تأثیرات غیرمستقیم دیگری که اجرای این سیاست بر اقتصاد ایالت می‌گذارد در تحلیل نهایی لحاظ می‌شود. برای هر یک از متغیرهای نتیجه‌ای[20] شاخص اندازه‌گیری تعریف شده و بعضاً سازمانی که مسئولیت جمع‌آوری داده‌های آن را دارد، معین شده و همه این موارد در گزارش برنامه ارزیابی این مؤسسه از اجرای سیاست گنجانده‌شده است.[21]

برای مثال یکی از نتایجی که در مدل منطقی بالا آمده است، مربوط به ایمنی ترافیکی[22] (نتیجه اجرای درست سیاست) است. با مراجعه به انتهای گزارش برنامه ارزیابی، منبع جمع‌آوری این داده‌ها را مشاهده می‌کنیم که در شکل زیر آمده است:

از کمیسیون ایمنی ترافیک واشنگتن، آمار مربوط به تصادفات منجر به مرگ و تصادفاتی که راننده‌های مسبب آن الکل یا ماری‌جوانا استعمال کرده بودند، اخذ می‌شود. هم‌چنین اداره حمل‌ونقل واشنگتن، آمار کلی تصادفات و تصادفاتی که با خودروهای تک‌سرنشین و در هنگام شب به‌وقوع پیوسته را در اختیار این مؤسسه، جهت ارزیابی برنامه قرار می‌دهد.

با انجام محاسبات مالی، نهایتاً برآورد می‌شود که اجرای قانون ماری‌جوانا در ایالت واشنگتن در یک دوره زمانی مشخص، چه میزان درآمد یا هزینه ایجاد کرده است. شماتیکی از توضیحاتی که دراین‌باره گفتیم در زیر آمده است.

نحوه انجام تحلیل‌های هزینه-فایده در WSIPP، به‌صورت مفصل در یک سند فنی آورده شده است که در آینده مروری بر آن خواهیم داشت.

پرسش‌هایی برای بحث:

1- آیا در این نمونه نیز از مدل منطقی استفاده شد؟ هدف از آن چه بود؟

2- مراحل تحلیل هزینه-فایده را با توجه به این نمونه بیان کنید.

3- موارد درآمد و هزینه‌کرد طرح، شامل چه مواردی می‌شود؟ آیا در مورد درآمدها و هزینه‌ها، ذی‌نفع، خودِ دولت است؟

4- آیا به نظر شما می‌توان در مورد برخی از آسیب‌های اجتماعی، میزان معینی از آن را پذیرفت و به رسمیت شناخت و در عوض، غرامت دریافت نمود؟ این شیوه به‌جز درآمدزایی برای مبارزه بیشتر با موضوع، چه فوایدی می‌تواند داشته باشد؟ در این نمونه این فواید را نشان دهید. با توجه به معیارهای اخلاقی، این رویکرد، چه آسیب‌هایی می‌تواند به دنبال داشته باشد؟ این موضوع را در یک موضوع اجتماعی در کشورمان (مانند استفاده از دیش ماهواره) از جوانب مختلف بحث کنید.

مؤسسه سیاست‌گذاری عمومی ایالت واشنگتن (WSIPP) را به خاطر آورید. بنای این مؤسسه در سال 1982 و توسط مجلس نمایندگان ایالت گذاشته شد و طی سال‌های مختلف تاکنون تغییرات ساختاری متعددی در آن به وجود آمده است.[23] حوزه‌های تمرکز مؤسسه، ارزیابی برنامه‌ها، تحلیل‌های هزینه-فایده[24] و تحقیقات سیاست‌گذاری است. به‌طور متوسط یک فعالیت تحقیقاتی در WSIPP بیش از یک سال به طول می‌انجامد.[25] در تخمین میزان هزینه و فایده، واحد تحلیل، کل جامعه شامل مردم و بخش عمومی است و فقط درآمدها و هزینه‌های دولتی ملاک نیست (یعنی مانند یک بنگاه اقتصادی نیست که ساختار هزینه و منفعت خودش را در نظر می‌گیرد). این موضوع را در مدلی که در کادر فوق برای ماری‌جوانا نشان دادیم، ملاحظه بفرمایید.

در سال‌های اخیر تمرکز مؤسسه بر موضوعاتی از قبیل آموزش نوجوانان، رفاه کودکان، سلامت روانی جامعه، بهداشت و درمان و… بوده است. یکی از اقدامات جالب WSIPP تهیه لیستی از سیاست‌های حوزه عمومی است که بر اساس تحلیل‌های هزینه-فایده مرتب‌شده‌اند؛ این لیست به تصمیم‌گیران کمک می‌کند که بدانند کدام سیاست در چه زمانی و با چه سازوکاری بیشترین بازدهی را خواهد داشت. نمونه‌ای از این لیست با آخرین تغییرات در تصویر زیر آمده است:

مشاهده می‌کنید که هر یک از برنامه‌های مختلف سیاسی همراه با منافع و هزینه‌هایشان لیست شده‌اند و نهایتاً سود یا زیان آن‌ها محاسبه‌شده است. این لیست هرچند مدت یک‌بار به‌روزرسانی می‌گردد.[26]

برای انجام این تحلیل و نهایتاً رسیدن به جدولی مشابه جدول بالا، WSIPP در مورد هر سیاست، گام‌های زیر را طی می‌کند:

1- تحلیل وضعیت موجود: در ابتدا مطالعاتی در حوزه سیاسی منطقه موردنظر صورت می‌گیرد تا سیاست‌های مناسبی که می‌توانند تأثیرات مثبتی بر ایالت داشته باشند، شناسایی شوند. در این مرحله محققان انواع سیاست‌های مؤثری که در این منطقه یا نقاط دیگر آمریکا اجرا شده و ممکن است تأثیراتی خوبی بر واشنگتن بگذارند موردمطالعه قرار می‌دهند. اثربخشی مورد انتظار برنامه‌ها و سیاست‌های مختلف در این مرحله با انواع روش‌های فراتحلیل بررسی می‌شود. هم‌چنین بررسی اینکه در هر برنامه، هر واحد تغییر در نتایج چه قدر مابازای پولی دارد، در این گام انجام می‌شود.

2- در مرحله دوم انواع سیاست‌هایی که در مرحله قبل شناسایی‌شده بودند، با روش‌های اقتصادی ارزیابی مالی می‌شوند، هزینه‌های هر سیاست به همراه فایده‌های آن (که در مرحله قبل محاسبه‌شده بود) لیست شده و محاسبات اقتصادی بر روی آن صورت می‌گیرد.

3- مرحله ارزیابی اقتصادی هر سیاست دارای ریسک‌های فراوانی است. فرض‌ها و تخمین‌های متعددی که در مرحله محاسبه هزینه و فایده لحاظ می‌شوند، ازجمله این ریسک‌ها هستند. بنابراین در مرحله سوم ریسک‌ها و درجات عدم اطمینان هر سیاست با ابزار شبیه‌سازی «مونت‌کارلو»[27] برآورد می‌گردد. ارزیابان در این مرحله می‌خواهند بدانند درآمدهای یک برنامه با چه احتمالی حداقل، هزینه‌های انجام‌شده برای برنامه را پوشش می‌دهند.

4- انواع برنامه‌های مختلفی که در مراحل قبل شناسایی، محاسبه و تحلیل ریسک شده‌اند در دسته‌های متفاوتی جای می‌گیرند که به‌اصطلاح به آن‌ها «سبد» سیاستی گفته می‌شود (دقیقاً مشابه مفهوم سبد سرمایه‌گذاری در شرکت‌های خصوصی).

برای هر یک از مراحل بالا، روش‌ها و تعاریف مشخصی توسط WSIPP در سندی تحت عنوان «سند فنی هزینه‌فایده WSIPP» آمده که در دسترس تحلیلگران است. در این قسمت، مروری کلی بر چگونگی انجام تحلیل هزینه فایده (یعنی مرحله دوم و کمی مرحله سوم) خواهیم کرد[28].

برای انجام تحلیل هزینه-فایده، سند فنی، فرمول کلی زیر را ارائه می‌دهد:

فرمول بالا برای محاسبه ارزش خالص فعلیِ (NPV) اجرای یک برنامه است. اگر این مقدار بیشتر از صفر باشد، انجام پروژه از لحاظ اقتصادی به‌صرفه است. برای محاسبه هر یک از اجزای این فرمول، فرآیندهای متعددی دنبال می‌شود. Q_y، شمار تخمینی واحدهای نتایجی است که یک برنامه یا سیاست در سال y ایجاد می‌کند. ارزش هر واحد با P_y نمایش داده می‌شود و C_y هزینه‌های این برنامه است. tage میانگین سنی است که افراد هدف برنامه در ابتدای شروع اجرای برنامه داشته‌اند و این زمان تا N که انتهای دوره ارزیابی برنامه است پیش خواهد رفت. Dis هم به‌مانند دیگر محاسبات اقتصادی، نرخ تنزیل است.

گفتیم که Q_y، شمار تخمینی واحدهای نتایجی است که یک برنامه یا سیاست در سال y ایجاد می‌کند. به‌طور دقیق‌تر باید گفت Q_y تابعی از دو عامل «اندازه تأثیر (ES)»[29] و «پایه»[30] است[31]. برای مثال در ارتباط با سیاست‌های کاهش جرم و جنایت، نتایج سیاست که قابل کمّی‌سازی هستند، عبارت‌اند از: افزایش در نرخ فارغ‌التحصیلی مدارس، افزایش متوسط نمره آزمون‌های استاندارد دانش‌آموزان^[32] یا کاهش احتمال کودک‌آزاری و کم‌توجهی به کودک^[33]. ES در محاسبات Q_y، تأثیری است که یک برنامه بر نتیجه‌های مختلف می‌گذارد. این تأثیرات بر اساس اینکه نتیجه موردنظر از جنس داده‌های پیوسته (مانند نمرات دانش‌آموزان) یا دوحالتی (بله یا خیر) باشند یا نتیجه‌های مرتبط با آن چه مواردی باشند، روش‌های مختلفی برای محاسبه آن وجود دارد که در متن سند هزینه‌فایده مؤسسه به‌تفصیل اشاره‌شده است. Base هم خروجی تخمینی در حالتی است که آن برنامه یا سیاست اجرا نشود. برای مثال به جدول زیر توجه کنید؛ بعد از فراتحلیل‌های انجام‌شده[34] در خصوص یک برنامه (مبارزه با الکل) و تأثیراتی که آن برنامه بر مسائل مرتبط با آن می‌گذارد، جدولی از این برنامه‌ها و تأثیرات مرتبط تهیه می‌شود و در آن، اندازه تأثیرات (در دو حالت تأثیرات ثابت و تأثیرات تصادفی) به همراه خطای استاندارد[35] و p-value محاسبه شده و نهایتاً اندازه تأثیری که در تحلیل هزینه‌فایده به کار گرفته می‌شود (اندازه تأثیر تنظیم‌شده[36]) نشان داده می‌شود.

پیش‌تر اشاره کردیم که WSIPP به مسئله تخمین‌ها در برآورد هزینه‌ها و درآمدها توجه دارد و این مسئله را با اجرای ابزار شبیه‌سازی مونت‌کارلو انجام می‌دهد و طی آن مدل[37] را هزاران بار اجرا می‌کند و هر مرتبه ورودی‌ها (مانند اندازه تأثیر برنامه‌ها، نرخ تنزیل[38] یا اندازه تأثیرهای مرتبط[39]) به‌صورت تصادفی و به مقدار کمی تغییر می‌کنند و در هر بار خروجی‌ها ثبت می‌شود تا نهایتاً محاسبه شود که مثلاً بعد از 000,10 بار اجرای مدل در چند درصد موارد ارزش خالص فعلی (NPV) بالاتر از صفر شده است و این درصد به‌عنوان ریسک سرمایه‌گذاری برنامه شناخته می‌شود. معنی این شاخص این است که چند درصد احتمال دارد که اجرای سیاست، به‌صرفه باشد.

در پایان باید به این موضوع اشاره کنیم که رویکردها و تحلیل‌های اقتصادی باید در بخش‌های دولتی با احتیاط بیشتری انجام پذیرد. اولاً همان‌طور که قبلاً اشاره شد، سطح تحلیل، فقط یک سازمان دولتی یا کل مجموعه دولت نباید باشد، بلکه باید منافع و هزینه‌ها برای کل جامعه در نظر گرفته شود و منظور ما در اینجا نگاه بازار آزاد و بنگاه اقتصادی به دولت نبوده است[40]. ثانیاً چه‌بسا موضوع سیاست‌گذاری، به دنبال خروجی‌ها و نتایجی باشد که حتی با روش‌هایی که ذکر شد قابل کمّی‌سازی و تبدیل به ریال نباشند، ولی برای ما اهمیت و ارزش داشته باشند. لذا تصمیم‌گیری صرفاً بر اساس این شاخص‌ها، قطعاً ناقص است.

با توجه به اینکه تحلیل‌های اقتصادی، علاوه بر تحلیل و تدوین سیاست‌های خوب، در مرحله ارزیابی سیاست‌ها نیز مورداستفاده قرار می‌گیرد (تحلیل‌های پس از اجرا)، به این موضوع در یادداشت «ارزیابی و یادگیری» نیز بازخواهیم گشت.

لطفاً دیدگاه‌ها، نقدها و تجربیات خود را با ما درمیان بگذارید.

[1] همان‌طور که در یادداشت قبلی توضیح داده شد، نگاه عقلانیت اقتصاد کلاسیک، برای توضیح رفتارهای شهروندی، ناقص و بعضاً ضعیف است و باید با وارد نمودن عوامل متعدد دیگر، آن را ارتقا بخشید. اما باید توجه شود که اینجا از تحلیل اقتصادی در رفتارهای شهروندی صحبت نمی‌کنیم، بلکه راجع به اقتصادی بودن نتایج یک سیاست برای کل جامعه بحث می‌کنیم.

[2] میزان هزینه‌کرد از منابع عمومی برای اجرای سیاست و همچنین میزان کاهش بار مالی و خسارات وارده به منابع عمومی ناشی از اجرای آن نیز بخش مهمی از این منافع و هزینه‌های وارده بر کل جامعه است.

[3] ماری‌جوانا. (۲۰۱۶، اکتبر ۶). در ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد. بازیابی‌شده در ۲۲:۴۱، اکتبر ۶، ۲۰۱۶، از https://goo.gl/hvMQCG
[4] war on drugs

[5] Cannabis in the United States. (2016, October 21). In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 21:21, October 21, 2016, from https://goo.gl/qXbUww

[6] اسامی برخی از این گروه‌ها به همراه لینک به صفحات اینترنتی آن‌ها در سایت کنفرانس ملی قانون‌گذاری ایالات‌متحده (NCL) به آدرس زیر موجود است: https://goo.gl/hig3Ej
[7] state licences

[8] Washington Initiative 502. (2016, October 22). In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 17:42, October 22, 2016, from https://goo.gl/nkFQY8

[9] Washington State Liquor and Cannabis Board

[10] آدرس صفحه پایش هفتگی: http://lcb.wa.gov/marj/dashboard

[11] لینک گزارش: https://goo.gl/gBF3hn

[12] برای مطالعه بیشتر نحوه توزیع درآمدهای سیاست به صفحه 18 گزارش سال 2015 رجوع کنید.

[13] سایت موسسه: http://botecanalysis.com

[14] Washington State Institute for Public Policy

[15] http://www.wsipp.wa.gov/Reports/15-09-3201

[16] Outcome study

[17] Benefit cost study

[18] the criminal justice system

[19] administrative costs and revenues

[20] Outcome Variables

[21] گزارش کامل موسسه WSIPP از اجرا و برنامه ارزیابی اجرای قانون I-502 (به همراه مدل منطقی و سایر توضیحات مرتبط) از مسیر زیر قابل‌دسترسی است: https://goo.gl/XEKrCt
[22] Traffic safety

[23] برای مطالعه تاریخچه‌ای از تغییرات در ساختار WSIPP به لینک زیر مراجعه کنید: https://goo.gl/HdbyKG

[24] cost-benefit Analysis

[25] به صفحه 23 مقاله بالا رجوع کنید.

[26] متن کامل تحلیل هزینه فایده:
http://www.wsipp.wa.gov/BenefitCost/WsippBenefitCost_AllPrograms

صفحه مربوط به تحلیل هزینه-فایده:

http://www.wsipp.wa.gov/BenefitCost

[27] الگوریتم محاسباتی برای شبیه‌سازی سیستم‌های ریاضی و اقتصادی که با تکرار سناریوها، ریسک‌ها و عدم اطمینان‌های یک سیاست را محاسبه می‌کند. و از آن در حوزه‌های ریاضی، فیزیکی و اقتصادی استفاده می‌شود.

[28] برای مطالعه دقیق‌تر و فنی‌تر روش‌ها، سند فنی را می‌توانید از این لینک دریافت کنید: https://goo.gl/mTjGAh
[29] Effect size (ES)

[30] Base

[31] برای مطالعه بیشتر نحوه محاسبه دقیق Q_y در حالت‌های مختلف آن به همراه محاسبه و تشریح ES و Base به سند فنی هزینه‌فایده WSIPP رجوع کنید.

[32] student standardized test scores

[33] child abuse and neglect

[34] در فراتحلیل‌هایی که برای محاسبه اندازه تأثیر یک سیاست انجام می‌شود، سعی می‌شود تا همه مطالعات و نتایجی که از اجرای سیاست‌های مشابه در دسترس است (چه داخلی و چه خارجی) گردآوری شده و در مطالعات فراتحلیل لحاظ شوند. این فراتحلیل‌ها هم‌چنین شامل تخمین ارتباطات بین نتایج مختلف می‌شود که آن نیز مبتنی بر تحقیقاتی است که افراد مختلف به‌صورت مجزا انجام داده‌اند. این تحقیقات در طی زمان در حال انجام هستند و یکی از اقدامات مؤسسه WSIPP استفاده از آخرین نتایج تحقیق‌های صورت گرفته برای به‌روزرسانی اندازه تأثیرها و درنهایت به‌روزرسانی مدل تحلیل هزینه-فایده است.

[35] Standard error

[36] Adjusted effect size

[37] منظور از مدل، مدل روابط علی یا مدل منطقی است که مثالی از آن در نمونه موردی قبلی برای موضوع ماری‌جوانا نشان داده شد. اعداد و میزان تأثیرات متغیرها، قبلاً از تحلیل‌ها و جداول به‌دست‌آمده و در واقع یک مدل سیستم دینامیک است.

[38] Discount Rates

[39] Linked Effect Sizes

[40] درزمینه نگاه بازارمحور و اقتصادی به سیاست‌های دولتی به متونی که به نقد «مدیریت دولتی نوین» پرداخته‌اند، توجه کنید. مثلاً: کتاب «چالش‌های مدیریت دولتی در ایران» از دکتر حسن دانائی‌فرد، فصل پنجم